Onze eiken zijn al verschillende keren langs gekomen in mijn artikelen over onze natuur. Niet geheel onterecht natuurlijk voor de 'koning van onze bomen' en ook deze keer gaat het dus weer over de eik.
Iedereen kent de eik, natuurlijk, zelfs mensen die totaal niet geïnteresseerd zijn in planten, herkennen een eik aan het karakteristieke blad en aan de eikels. Maar vraag eens aan een plantenliefhebber of hij wel eens een eik in bloei heeft gezien. Waarschijnlijk zie je die dan even denken en ja, dan komen de katjes. Maar wie heeft de vrouwelijke bloemen van eik wel eens gezien? Een zeer verrassende vraag voor de meesten, want ze hebben zich nooit afgevraagd waarom ze de vrouwelijke bloemen van de eik nog niet hebben gezien! En dat terwijl ze normaal altijd het eerst naar de bloemen van een plant kijken!

De rode knoppen zijn de vrouwelijke bloemen, de mannelijke katjes zijn nog niet rijp.

De bloei van de eik

Natuurlijk bloeit de eik want anders zouden er geen eikels zijn. Natuurlijk het is een windbestuiver, dus de bloemen zullen wel klein zijn. Ja, de eik hangt zijn bloemen bij voorkeur tien meter of meer boven de grond en dan zie je ze niet meer. Klopt allemaal, maar we komen niet op het idee naar bloemen van de eik te gaan zoeken. Ik weet het uit eigen ervaring, want ik weet al jaren dat de eik mannelijke katjes heeft en die had ik ook al vaker gezien. Ik wist zelfs dat de vrouwelijke bloemen rood waren want dat had ik ergens gelezen, maar ik had er nooit echt naar gezocht. En ik weet nu dat als je die niet zoekt, je ze ook nooit zult vinden want zijn echt opvallend onopvallend.

Wat de aanleiding was weet ik niet meer, maar op een gegeven moment werd ik toch nieuwsgierig naar die bloemen. Tegenwoordig zoek je dan gewoon op de computer "bloei eik" en je krijgt tientallen foto's van de katjes van de eik. Maar niet één foto van de vrouwelijke bloemen! Dat dacht ik tenminste. Maar als je weet wat je moet vinden, blijken er bij eerste honderd foto's twee te zijn van de vrouwelijke bloemen! Ik was dus niet de enige die ze nooit gezien had.
Hierbij een foto van een paar vrouwelijke bloemen van de eik. Aandachttrekkers zijn het inderdaad niet, maar dat komt vooral omdat ze zo klein zijn want in de close-up hebben ze een rode kleur die echt wel afsteekt tegen het jonge groen van het blad.

De vrouwelijke bloemen van de eik: mooi rood tegen het jonge groen.

Maar je moet dus wel zoeken. Op de eerste plaats moet het voorjaar zijn natuurlijk, het blad van de eik moet al flink uitlopen dus april of mei. Een eik heeft maar om de twee tot vijf jaar eikels volgens de boeken, dus bij de meeste bomen is niets te vinden. Kijk eerst of aan de eik mannelijke katjes zitten want die vallen veel meer op. Een bloeiende eik heeft zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen, dus als er katjes zijn kun je op zoek naar de vrouwelijke bloemen. Die groeien in of bij de top van de bladknop, dus mooi in het jonge groen. Vaak zitten er smalle bruinige slierten omheen, waarschijnlijk schutbladen van de bloemknoppen. De bloem zelf is een rood bolletje van 2-3 millimeter met daarop een 'kroontje' met drie of meer puntjes. Maar dan zitten we al onder de millimeter maten.
De steel waar de bloemetjes op zitten is eerst nauwelijks zichtbaar. Maar bij de zomereik strekt die al heel snel; waarschijnlijk zodra de bloemen bevrucht zijn. Die steel groeit dan uit tot enkele centimeters want de eikels van de zomereik zitten op een lange steel. Ik neem aan dat dit niet gebeurt bij de wintereik want daar hebben de eikels geen steel, maar in mijn omgeving groeien eigenlijk geen wintereiken. Zoals gezegd, een eik bloeit tegelijk met mannelijke katjes en vrouwelijke knopjes. En door de beurtjaren is de kans groot dat de buren dat jaar niet bloeien. Dat zou kunnen betekenen dat er van kruisbestuiving niet veel terecht komt, maar dat zal toch wel meevallen gezien het grote aantal gezonde eiken. Alleen ik heb niet kunnen vinden hoe de eiken dit regelen. Misschien is er tijdverschil tussen het opengaan van de mannelijke en de vrouwelijke bloemen op één eik. Dat is me overigens niet opgevallen, maar ik heb er ook niet bewust naar gekeken.

De mannelijke katjes van de eik; waarschijnlijk zitten tussen de bladeren rode vrouwelijke bloemen

Aardappelgal

Ik was ook niet bewust op zoek naar gallen deze keer, maar de aardappelgal is me wel opgevallen. De hele zomer kijk ik altijd even naar de eik om te zien of er gallen opzitten. Heel vaak is dat het geval want waarschijnlijk is de eik onze kampioen gallenverzorger. Er schijnen meer dan 60 soorten gallen op onze eiken de zitten! Of dat ook betekent dat er meer dan 60 verschillende insecten gebruik maken van de eik bij hun voortplanting is niet duidelijk. Het probleem is dat deze insecten namelijk meestal een zomer- en een wintergeneratie hebben, die er verschillend uitzien én verschillende gallen maken en dat soms ook nog op verschillende planten.
Maar de aardappelgal is een duidelijke en opvallende gal, zeker vroeg in het voorjaar. De galmug Biorhiza pallida zit in de winter in een gal op een wortel van de eik. Vroeg in het voorjaar kruipen er uitsluitend vrouwtjes zonder vleugels uit deze gallen en die klimmen in de eik naar boven. Ze zoeken een eindknop van de eik en leggen daarin een hele boel eitjes. Die eitjes dwingen de eik een gal te bouwen waarin ze redelijk veilig zitten en waar ze bovendien twee of drie maanden van kunnen eten: de aardappelgal. Uit één gal komen tegen de zomer uitsluitend óf vrouwtjes óf mannetjes, maar wel met vleugels. De zomergeneratie kan dus paren. Na de paring gaan de vrouwtjes weer ondergronds en maken daar een gal op de wortels van de eik, enzovoort.

Een aardappelgal vroeg in het voorjaar siert de eik. Of de eik er blij mee is weet ik niet

De aardappelgallen worden erg vroeg in het jaar gevormd, zelfs nachtvorst schijnt geen probleem te zijn. Mogelijk is het stadium waarin de eindknop van de eik is, zo net voordat er echt blad gevormd wordt, bepalend voor het succes van de galmug. Maar het leuke is dat precies op het moment dat de eik gaat bloeien ook de aardappelgallen op zijn mooist zijn: mooie bijna ronde bollen in de kleuren wit, roze en rood. Omdat de galwesp zonder vleugels moeilijk naar een andere eik kan, zitten er vaak meerdere aardappelgallen in een boom. Soms lijkt de eik dan wel wat op een appelboom met bijna rijpe vruchten!

Nog een gal

De lensgallen op de onderkant van een eikenblad.

In de zomer zitten er op de meeste eiken wel een aantal lensgallen, soms wel twintig op de onderkant van één blad. Het zijn ronde, wat gelige schijfjes van een paar millimeter doorsnede met een typische verdikking in het midden. In deze gallen zitten de larven van de lensgalwesp met de Latijnse naam Neuroterus quercusbaccarum. Die naam kan nauwelijks op een eikenblad, laat staan in een lensgal, maar de larve zelf dus wel. Die larve blijft niet alleen de hele zomer in de gal, maar overwintert er ook terwijl het blad op grond ligt. Pas in het voorjaar komen de mannetjes en vrouwtjes van de lensgalwesp te voorschijn uit deze gallen en na de paring gaan de vrouwtjes op zoek naar de mannelijke bloei van de eik, de katjes. Op de eikenkatjes worden eitjes gelegd en die vormen daar een zogenaamde besgal: een glad, rond bolletje, groenig van kleur met wat roodkleuring. Uit die besgallen komen alleen maar vrouwtjes en die zorgen dat jaar voor de lensgallen aan de onderkant van het eikenblad.

De besgal op de mannelijke katjes van de eik wordt ook veroorzaakt door de lensgalwesp.

Kijk ook naar de taxus

Mijn indruk is dat er van de lensgallen op het blad misschien wel honderd keer zo veel zijn als van de besgallen op de katjes. Maar misschien komt dat ook omdat ik nog niet goed genoeg gekeken heb. Dus komende lente moet ik weer goed naar de eik kijken … en naar de taxus.
De taxus heeft eigenlijk niets met het voorgaande te maken. Maar naar aanleiding van de vrouwelijke bloemen van de eik, realiseerde ik me dat ik de vrouwelijke bloemen van de taxus ook nog nooit gezien had. De mannelijke bloemen zijn in het voorjaar duidelijk te herkennen al vallen ze niet echt op. Ze lijken op katjes maar formeel schijnen het kegels te zijn, het is tenslotte een naaldboom. De roze 'bessen' (dat zijn ook kegels, formeel dan) vallen meer op. Maar de bloem: ik weet nu dat het een klein groen puntje is met het model van een bladknop maar ik heb het nog niet gezien.

Boven de vrouwelijke bloemen van de taxus met een druppel die het stuifmeel moet vangen en onder de mannelijke bloemen.

De taxus maakt het zoeken nog moeilijker dan de eik. De eik is eenhuizig: mannelijke en vrouwelijke bloemen staan op één boom. Dus als je de katjes ziet, kun je daar ook de vrouwelijke bloemen vinden. Maar de taxus is tweehuizig, d.w.z. als je mannelijke bloemen ziet, moet je ergens anders vrouwelijke bloemen gaan zoeken. Ik heb een taxushaag bij mijn huis dus ik ga nu de planten met bessen merken. Dan weet ik tenminste waar ik moet zoeken komend voorjaar. Tenminste als de taxus geen beurtjaren heeft.

Jan van Dingenen - 2016

Andere artikelen over eiken op deze site:

- 2. Overleven en de ijstijd

- 24. Nieuw in bronsgroen eikenhout